پروفسور ناصر آق، استاد دانشگاه ارومیه، می‌گوید دریاچه ارومیه قابل احیاست و اگر برنامه‌ای فازبندی‌شده، علمی و زمان‌بندی‌شده اجرا شود، ظرف چند سال می‌توان بخش عمده‌ای از پهنه تالاب را بازسازی کرد و هم‌زمان فرصت‌های اقتصادی و زیستی مثل بازگشت آرتمیا، رونق گردشگری و بهره‌برداری کنترل‌شده از املاح بستر را احیا نمود.
چرا ارومیه خشک شد؛ جمع‌بندی علل اصلی
آق تأکید می‌کند خشک‌شدن ارومیه محصول تلاقی عوامل طبیعی و انسانی است، اما عامل غالب صرفاً تغییر اقلیم نیست؛ ساخت گسترده سدها و توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی از دهه‌های اخیر، هدایت روان‌آب‌ها به مزارع و افت منابع زیرزمینی را در پی داشته و عملاً مقدار آبی که باید به دریاچه برسد را کاهش داده است. از سوی دیگر تجمع میلیاردها تن رسوب نمکی در بستر، کف تالاب را بالا آورده و تبخیر سطحی را تشدید کرده است، به‌طوری که آب ورودی بی‌اثر در سطح وسیع پخش و سریع تبخیر می‌شود.
چرا فازبندی راهکار کارآمدی است
تجارب جهانی مانند مدیریت فازبندی‌شده دریای آرال و برنامه‌های احیا در دریاچه‌های نمکی آمریکا نشان می‌دهد تقسیم‌بندی پهنه به «حوضه‌های مجزا» و مدیریت هدفمند تبخیر، جریان و عمق می‌تواند نتایج سریع و قابل‌لمسی ایجاد کند. در مدل پیشنهادی آق، تمرکز بر ایجاد تکه‌های پایدار آبی در اولویت قرار می‌گیرد تا اکوسیستم‌های محلی و اقتصاد وابسته (صنعت آرتمیا، گردشگری ساحلی، استخراج کنترل‌شده املاح) توان بازیابی و تولید درآمد داشته باشند؛ سپس از منابع و درآمد حاصل برای فازهای بعدی استفاده شود.
محورهای کلیدی یک برنامه فازبندی‌شده موفق
- بازتعریف تخصیص آب حوضه: بازنگری در الگوی مصرف کشاورزی و کاهش برداشت‌های بی‌رویه از منابع سطحی و زیرزمینی؛
- سازوکارهای مهندسی و زیستی: برداشت رسوبات نمکی هدفمند، طراحی بندهای کنترل تبخیر و ایجاد حوضچه‌های کوچک برای تمرکز آب و کاهش سطح تبخیر.
این دو محور باید هم‌زمان با ضمانت‌های مالی و نظارتی اجرا شوند تا از بازگشت مصرف غیرمجاز یا تخریب مجدد جلوگیری شود.
پیامدهای مثبت اجتماعی و اقتصادی احیا
اجرای موفق فازبندی می‌تواند ظرف سه سال بخش قابل‌توجهی از دریاچه را با حداقل منابع ورودی فعلی احیا کند؛ بازگشت آرتمیا و دیگر گونه‌های بومی، جذب گردشگران طبیعت‌دوست، و توسعه مشاغل وابسته به صنایع نمکی از جمله نتایج قابل‌انتظار است. همچنین جلوگیری از پیشروی شوری به زمین‌های کشاورزی و کاهش مخاطرات بهداشتی برای جوامع پیرامونی، منافع بلندمدت انسانی و زیست‌محیطی به همراه دارد.
الزام سیاست‌گذاری و همراهی محلی
آق هشدار داد تجربه احیای ارومیه تنها با «دانش» کافی نیست؛ اراده سیاسی، هماهنگی بین‌بخشی، پایش مستمر و مشارکت جوامع محلی تعیین‌کننده است. او تأکید کرد اگر تصمیمات مدیریتی گذشته تکرار شود و مصرف آب کشاورزی اصلاح نگردد، هرگونه هزینه و عملیات مهندسی نیز اثرگذار نخواهد بود.
بازگشت ارومیه نه رؤیایی دست‌نیافتنی است و نه فرایندی سریع و ساده؛ اما با طرح فازبندی‌شده، مدیریت مبتنی بر داده و توازن بین منافع زیست‌محیطی و اقتصادی، می‌توان از بحران به فرصت تبدیل کرد و یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های منطقه را دوباره زنده نمود.
سیما غلامی، خبرنگار و نویسنده باسابقه در مجله خبری «عصر ارومیه» است که با قلمی توانمند و نگاهی دقیق به مسائل، به پوشش اخبار منطقه می‌پردازد. او با سال‌ها تجربه در عرصه رسانه، به یکی از چهره‌های مورد اعتماد در میان مردم و مسئولان تبدیل شده است.
